به گزارش سفر نیوز ، نشست علمی «فرهنگ محرم» به‌مناسبت اربعین حسینی دیروز 15 آبان 96 به‌همت پژوهشکده مردم‌شناسی در پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری برگزار شد.
این نشست با سه محور همدان زادگاه تعزیه، بررسی انسان‌شناختی فرهنگ نذر در ماه محرم در شهرستان شاهرود و نیز مناسک محرم، پیوند سنت و تاریخ در روستای ابیانه برگزار شد.
محمد نجاری، عضو مرکز اسناد فرهنگی آسیا در سخنرانی‌اش با موضوع همدان زادگاه تعزیه گفت: «تعزیه یا شبیه‌خوانی یا شبیه‌گردانی، نمایشی بوده است بر پایه قصه‌ها و روایات مربوط به زندگی و مصایب خاندان پیامبر اسلام و به‌ویژه وقایع و فجایعی که در محرم سال 61 هجری برای امام حسین و خاندانش پیش آمد.»
او افزود: «تعزیه به سه دسته واقعه، پیش‌واقعه و گوشه تقسیم می‌شود. واقعه تعزیه‌نامه‌هایی است که مصائب و شهادت افراد اساطیر مذهبی و به‌ویژه ماجراهای مربوط به کربلا و خاندان سیدالشهدا را نشان می‌دهد.»
عضو مرکز اسناد فرهنگی آسیا در ادامه پیش‌واقعه را تعزیه‌نامه‌های تفننی دانست که از نظر داستان مستقل و تمام نیست و باید به نمایش یک واقعه منجر شود.
او گوشه را نیز تعزیه‌نامه‌های تفننی، فکاهی، مضحک و گاه ریشخندآمیز دانست و گفت: «در تعزیه‌خوانی به یاران امام(ع) امام‌خوان یا موافق‌خوان و به یاران کافران، شمرخوان یا مخالف‌خوان گفته می‌شود. در تعزیه صحنه و دکور وجود ندارد و لوازم و امکانات صحنه به‌شکل نمادین است.»
نجاری با تأکید بر اهمیت موسیقی در تعزیه گفت: «وقفه‌ها به وسیله موسیقی پر شده و از سازهایی مانند شیپور، نی، قره‌نی، طبل، دهل، کرنا و سنج استفاده می‌شود.»
او در توضیح تاریخچه تعزیه و با استناد به یادداشت‌های استاد باستانی پاریزی گفت: «در مورد وجود تعزیه در ایران، قبل از صفویه، در بین ایلات فارس جشنی است به نام سیاه‌پوشان که گویا سیاوشان از همان داستان باستانی است.»
این عضو مرکز اسناد فرهنگی آسیا با اشاره به این‌که مذهب غالب همدانیان در قرن چهارم و پنجم شیعه بود گفت: «از آن‌جا که رسم تعزیه و نمایش وقایع کربلا از ابتکارات آل‌بویه بوده در همدان نیز مانند سایر شهرهای شیعی و ولایت‌های تحت حکومت بویه رایج شد.»
او افزود: «درباره تعزیه در همدان نمی‌توان تاریخ دقیقی به‌دست آورد، اما می‌توان گفت که مقارن پیدایش تعزیه در ایران ـ پیش از اسلام و چه بعد از اسلام ـ در همدان نیز تعزیه آغاز شد این در حالی است که در کتاب ”شاهنشاهی عضدالدوله“ نوشته علی‌اصغر فقیهی آمده، شاید اولین‌بار رسم تعزیه در همدان بنیاد نهاده شده باشد.»
نجاری با اشاره به وجود حداقل چهار تکیه در اغلب شهرهای ایران ازجمله همدان برای برگزاری مراسم تعزیه گفت: «در دوره قاجار به‌ویژه در زمان ناصرالدین شاه، تعزیه با حمایت دربار رشد کرد و با اجراهایی در تکیه دولت تهران به مرتبه بزرگی رسید.»
او افزود: «تعزیه‌گردانی در همدان شغل پردرآمدی هم بوده و مردم با این عقیده که کمک به تعزیه‌گردانی باعث رستگاری است و کسی که در این راه به هر نحوی کمک کند بدون حساب و کتاب به بهشت می‌رود، کمک زیادی در دایر کردن تعزیه می‌کردند.»
این عضو مرکز اسناد فرهنگی آسیا از میرزا اسماعیل مکتب‌دار به‌عنوان یکی از معروف‌ترین گردانندگان تعزیه در همدان نام برد و گفت: «عده‌ای از جوانان پیش او به تحصیل علم مشغول بودند و میرزا اسماعیل مکتب‌دار بعد از استعداد‌سنجی آن‌ها را برای ماه عزاداری تربیت می‌کرد.»
او درباره رواج تعزیه در ملایر نیر گفت: «تعزیه از دورانی بس قدیم در ملایر رواج داشته و تعزیه‌هایی که در بیشتر مناطق ملایر به‌ویژه روستاها اجرا می‌شود بسیار باشکوه است.»
نجاری با اشاره به ممنوعیت هرگونه تظاهرات مذهبی از جمله تعزیه در سال 1299 گفت: «با به قدرت رسیدن رضاخان سردار سپه در نظر اولیای وقت، شور و هیجانی که دامنگیر اغلب دسته‌های عزاداری می‌شد، خطر تشخیص داده شد، چرا که مقام‌های دولتی معتقد بودند این شور در نظر خارجیان به وحشیگری تعبیر می‌شود.»
او افزود: «پس از این دسته‌های تعزیه‌گردان از شهرها به دهات رو کردند تا شاید به مددمومنان محلی بتوانند به حیات خود ادامه دهند.»
فرهنگ نذر در ماه محرم در شهرستان شاهرود
صدیقه فاتح، کارشناس ارشد پژوهشکده مردم‌شناسی دیگر سخنران این نشست بود که به بررسی انسان‌شناختی فرهنگ نذر در ماه محرم در شهرستان شاهرود پرداخت.
او با بیان این که فرهنگ نذر فقط بعد فردی ندارد، گفت: «نذر و نیاز در ایام عزاداری حسینی بخشی جدایی‌ناپذیر از مراسم عزاداری محرم است.»
فاتح نذر را یکی از اعتقادات مهم مذهبی مردم دانست و گفت: «نذر در واقع نوعی عهد و پیمان با خدا است.»
او تهیه و تدارک خوراک و سایر موارد مورد نیاز، دخیل بستن به نشانه عزاداری، گرو بردن لباس علم، زیارت چهل منبر، لباس و تزیینات نخل، عبور از زیر بدن اسب (ذوالجنان)، پوشیدن لباس سیاه، وقف، ساختن نخل، ساخت طوق و علم و منبر، روضه‌خوانی و قربانی را از شکل‌های مختلف نذر از منظر فرهنگی در شاهرود دانست.
کارشناس ارشد پژوهشکده مردم‌شناسی افزود: «در تکایا و مساجد در آخر اطعام، ریش سفید دعای سفره را می‌خواند و یک شب هم برای افرادی که موفق به شرکت در مراسم نشده‌اند غذا فرستاده می‌شود که به رسم ”دری پرانی“ معروف است.»
عروسی پای نخل
در ادامه نشست هما حاجی علی‌محمدی، کارشناس ارشد پژوهشکده مردم‌شناسی با موضوع مناسک محرم، پیوند سنت و تاریخ در روستای ابیانه به سخنرانی پرداخت.
او با اشاره به قدمت هزار و پانصد ساله ابیانه گفت: «روستای تاریخی ابیانه یکی از کهن‌ترین زیستگاه‌های انسانی در حاشیه کویر ایران و نخستین روستایی است که به لحاظ ویژگی‌های فرهنگی و معماری بومی و بناهای تاریخی پر تنوعش، تمام بافتش به ثبت ملی رسیده است.»
او روضه‌خوانی، ذاکری و نوحه‌خوانی در مساجد محله‌ها را از جمله مراسم محرم در روستای ابیانه دانست و گفت: «در این روستا در روز عاشورا دوره رفتن، زنجیر‌زنی، جاقه‌زنی، شاداگردانی، نخل‌گردانی، طلوع‌خوانی انجام می‌شود و با شام غریبان و برگزاری مراسم قوم بنی اسد خاتمه پیدا می‌کند.»
حاجی علی‌محمدی با اشاره به برگزاری مراسم به‌صورت مجزا در محله‌های پایین‌ده (هرده)، یسمان (یوسمون) و پل (بالاده) با ویژگی‌های خاص گفت: «در میان این مجموعه مراسم، نخل گردانی بسیار شاخص است و یکی از نمادهای فرهنگی این روستا محسوب می‌شود که مردم‌شناسان، پژوهشگران ایران‌شناسی، مستند‌سازان فرهنگ مردم و گردشگران را به خود جلب می‌کند.»
او از کارکردهای اجتماعی مناسک محرم در روستای ابیانه را تقدس و ایجاد امید، تقویت هویت دینی، ایجاد همبستگی اجتماعی، وفاق اجتماعی‌فرهنگی و ازدواج پای نخل اعلام کرد.
کارشناس ارشد پژوهشکده مردم‌شناسی در توضیح ازدواج پای نخل گفت: «یکی از کارکرد های برگزاری این مناسک در روستای ابیانه شروع پیوندی مقدس بیمان دخترها و پسرهای جوان است.»
او با اشاره به مراجعت همه ابیانه زادگان به روستا در این ایام گفت: «بنا به رسم روستا ازدواج با ابیانه‌ای به‌ویژه هم‌محله‌ای بسیار نیکو پنداشته می‌شود و گاه در این چند روز مراسم مقدس، آشنایی اتفاق افتاده و با پیگیری بزرگ‌ترها پیوند انجام می‌شود.»
حاجی علی‌محمدی افزود: «اهالی روستا معتقدند این آشنایی مقدس خواهد بود و به آن ”عروسی پای نخل“ یا ”ازدواج پای نخل“ می‌گویند.»