به‌گزارش سفرنیوز، سیدمحمد حسینی مدیرکل میراث‌فرهنگی استان روز یکشنبه 27 فروردین در این نشست گفت: «شهرستان خمین رتبه اول کشوری از نظر وجود دست‌کندهای زیرزمینی را دارا است و دست‌کندهای این منطقه یکی از بهترین مکان‌ها برای تحقیق و کاوش درباره سکونتگاه‌های انسانی این شهرستان در دوره اسلامی است.»
دست‌کندهای روستاهای خمین
او ادامه داد: «مستندات به‌دست‌آمده حاکی از آن است که دست‌کندهایی که در برخی روستاهای خمین کشف شده است با کاربری پناهگاه‌های زیرزمینی در اواخر دوره سلجوقی و خوارزمشاهی، در دل تپه‌ها و پشته‌هایی کنگلومرایی، مارنی و شنی ایجاد شده است و شامل سالن، راهروها و اتاق‌هایی برای سکونت چند خانوار است. این دست‌کندها بدون استفاده از مصالح انسان‌ساخت شکل‌گرفته و تنها حاصل کندن با استفاده از ابزارهای حفاری در دل زمین است. مخفی ماندن، دور از دسترس بودن و محدود کردن راه‌های دسترسی به‌عنوان اصل برای همه این پناهگاه‌ها رعایت شده است.»
حسینی اظهار داشت: «دست‌کندهای زیرزمینی روستای تهیق در هشت کیلومتری شمال‌غرب خمین در جوار امامزاده زینب‌خاتون در یک پشته کنگلومرایی به ارتفاع 6 متر کنده شده است. طی یک فصل، درحدود 600 مترمربع از این مجموعه مورد کاوش قرار گرفته است و به‌غیر از فضاهای مسکونی، چاه‌های آب و هواکش‌ها، سفالینه‌ها، ظروف فلزی و سکه و... یافت شد. اشیای یافت‌شده متعلق به سده ششم و اوایل هفتم هجری قمری است و نشان می‌دهد این دست‌کند در دوره سلجوقی و دوره گذار خوارزمشاهی به ایلخانی مورد استفاده قرار گرفته است.»
کشف آتشکده روستای فردقان
او با اشاره به بقایای یک قلعه عظیم در منطقه فراهان گفت: «روستای تاریخی فردقان از توابع بخش خنجین شهرستان فراهان است و در شمال غرب این شهرستان قرار دارد. در این روستای تاریخی بقایای یک قلعه عظیم به مساحت حدود یک هکتار و نیز بقایای معماری منتسب به یک آتشکده وجود دارد که مهم‌ترین عنصر معماری بارز آن‌یک ستون آجری چهاروجهی است. برخی متون تاریخی به قلعه فردقان اشاره کرده و از آتشکده‌ای در فردقان سخن رانده و به شرح برخی از رویدادهای تاریخی مرتبط با آن پرداخته‌اند. بر اساس نوشته‌های برخی از این منابع، آتش این آتشکده تا اواخر سده سوم هجری روشن بوده است.»
مدیرکل میراث‌فرهنگی استان مرکزی افزود: «تا قبل از گمانه‌زنی فردقان، تنها اثر باقی‌مانده از بنای موسوم به آتشکده، یک ستون آجری شبدری‌شکل در خانه یکی از اهالی روستا بود، اما مطالعات باستان‌شناختی در فردقان منجر به تعیین عرصه و حریم قلعه تاریخی فردقان شده و حدود چهارگانه بنای موسوم به آتشکده نیز مشخص شده و پلان آن خواناسازی شده است.»
برج خاموشی ایلخانی
همچنین اسماعیل شراهی رئیس گروه باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان مرکزی نیز در این خصوص گفت: «قلعه خلچان در ضلع شمالی شهر تفرش بر بالای تپه‌ای طبیعی مشرف بر این شهر قرار گرفته است. اجزای معماری این قلعه که به قلعه‌گبری یا قلعه‌گنبدسرا نیز معروف است شامل دو ورودی، دیوار، دو برج در ضلع شمالی و فضایی مدور در میانه قلعه است.»
او ادامه داد: «گمانه‌زنی و کاوش این قلعه در سال 1395 به نیت تعیین کاربری این اثر با توجه به پلان متفاوت آن نسبت به دیگر قلعه‌های موجود استان مرکزی صورت گرفت. کاوش بر فضای مدور در میانه قلعه متمرکز شد که منجر به تعیین کاربری این فضا به‌عنوان برج خاموشی از دوره ایلخانی شد. بر اساس شواهد به‌دست‌آمده از جمله استخوان‌ها و قطعات سفال، این فضا به‌عنوان استودان یا آنچه در ادبیات باستان‌شناسی به‌عنوان برج خاموشی خوانده می‌شود کاربرد داشته است.»
شراهی اظهار داشت: «در فرهنگ زرتشتیان، پس از مرگ، اجساد انسان‌ها بر بالای بلندی قرار گرفته و پس از آنکه گوشت آن‌ها توسط پرندگان خورده شد، استخوان‌ها به فضاهایی انتقال داده می‌شوند که استودان (استخوان‌دان) یا برج خاموشی خوانده می‌شوند.»
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان مرکزی افزود: «شباهت ساختاری این برج خاموشی با نمونه به‌دست‌آمده از محوطه بندیان درگز در خراسان رضوی مربوط به دوره ساسانی، استمرار معماری برج‌های خاموشی از دوره ساسانی تا دوره ایلخانی را نشان می‌دهد. مطالعات باستان‌شناسی تپه قلعه‌خلچان برای نخستین بار شناختی نسبی از سنت تدفین زرتشتیان در دوره اسلامی و در فضای شیعی‌مذهب تفرش را به‌دست داده و از تعامل میان مذاهب مختلف چون شیعه و زرتشتیان در دوره ایلخانی پرده برمی‌دارد.»