به‌گزارش سفرنیوز، مستنصر قلی‌نژاد سرپرست هیئت بررسی باستان‌شناسی روز گذشته 28 فروردین در نشست گزارش به همکار که به همت پژوهشکده باستان‌شناسی در محل پژوهشگاه برگزار شد، به کاوش‌های انجام شده در سال‌های 86، 87 و 91 و شناسایی و کشف آثاری از مسجد کهن قائن اشاره کرد و گفت: «آثار شناسایی شده شهرستان قائن به سه دسته آثار پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی تقسیم می‌شوند.»
او افزود: «با بررسی نقشه شبکه‌بندی شده پژوهشکده، منابع تاریخی موجود و محل آثار باستانی شناسایی شده به نمایی کلی از منطقه دست یافتیم و امکان وجود آثار تاریخی در مکان‌های مختلف منطقه را بررسی کردیم.»
قلی‌نژاد با اشاره به گزارش افراد محلی در این عملیات میدانی خاطرنشان کرد: «نمونه‌برداری‌ها بیشتر تصادفی و گزینشی و کدگذاری‌ها هم براساس شیوه مصوبه پژوهشکده انجام شد.»
او در خصوص آثار مربوط به دوره پیش از تاریخ گفت: «یکسری محوطه‌های ابزار سنگی شناسایی شد که تراکنش ابزار سنگی روی آن‌ها زیاد بود و می‌توان آن‌ها را تا دوران پارینه سنگی تاریخ‌گذاری کرد.»
85 درصد آثار شناسایی شده در قائن مربوط به دوره اسلامی است
قلی‌نژاد با اشاره به این‌که آثار مربوط به دوره تاریخی حدود سه درصد، دوره پیش از تاریخ 5 درصد، آثار طبیعی 7 درصد و آثار دوره اسلامی 85 درصد، آثار را به خود اختصاص داده‌اند، گفت: «آثار از نظر نوع و کارکرد به 6 گروه تقسیم می‌شوند.»
سرپرست هیئت بررسی باستان‌شناسی بخش مرکزی شهرستان قائن با اشاره به وجود محوطه‌های پیش از تاریخ منطقه در دشت‌های شمال شرق و شمال و شرق شهرستان و چند نمونه هم در مناطق کوهپایه‌ای غرب قائن، این محوطه‌ها را بسیار محدود و پراکنده دانست.
او به محوطه سرتخته باراز به‌عنوان یکی از محوطه‌های مهم غرب قائن اشاره کرد و گفت: «این محوطه کاربری کشاورزی دارد و در اثر شخم زدن بخشی بقایایی از آثار را می‌توان روی سطح زمین مشاهده کرد.»
این باستان‌شناس با بیان این‌که محوطه‌های دوران اسلامی در سه گروه طبقه‌بندی شده‌اند گفت: «محوطه‌های دوران اولیه اسلامی بیشتر در دشت‌های شمال شرق، شرق و نواحی مرکزی شهرستان قرار دارند و هیچ اثر سطحی معماری در این محوطه‌ها پیدا نشد، فقط سفال‌هایی مربوط به دوره اولیه اسلامی و کمی سفال‌های دوره میانه اسلامی یافت شد.»
قلی‌نژاد با اشاره به شناسایی محوطه‌های دوره میانی اسلامی علاوه بر دشت، در مناطق کوهپایه‌ای که شامل قبرستان‌ها هم می‌شود، گفت: «آثار محوطه‌های دوره متأخر اسلامی که بیشتر معماری‌های تخریب شده هستند، اغلب در مناطق کوهپایه‌ای قرار داشتند.»
ردپای تاریخ در غارهای خراسان جنوبی
این باستان‌شناس با بیان این‌که به‌جز دو مورد همه غارهای خراسان جنوبی در دوران اسلامی مورد استفاده قرار گرفته و آثاری در داخل غارها وجود دارد، گفت: «غار خونیک یکی از دو غار متعلق به دوره پیش از تاریخ است که از آن‌ها ابزار سنگی به‌دست آمده. در بقیه غارها هم آثاری مانند سفال و سنگ‌چین پیدا شده است این در حالی است که به‌جز کمی نور در دهانه غار، در عمق غار تاریکی مطلق وجود دارد.»
قلی‌نژاد همچنین بر لزوم ثبت و تعیین حریم و حفاظت جدی برخی از محوطه‌ها مثل باراز و اراضی شهر قدیم قائن تأکید کرد و هشدار داد: «به‌رغم ثبت ملی محوطه شهر قدیم قائن و انجام سه فصل کاوش هنوز شاهد انجام برنامه‌های راه‌سازی و جاده‌سازی در این منطقه هستیم. این در حالی است که آثاری در سطح منطقه وجود دارد و بیم آن است که با کوچک‌ترین دخالت به آن‌ها آسیب برسد.»
او به وجود قلعه‌های کوهستانی و سنگ‌چین‌های برجی شکل اشاره کرد و گفت: «این آثار بیشتر مربوط به قرون اواخر میانه اسلامی و متأخر اسلامی هستند و بیشتر روی تپه‌های بلند یا کوه‌های کم ارتفاع قرار دارند.»
این باستان‌شناس گفت: «در مناطق غربی شهرستان یک مجموعه آسیاب شناسایی شد که از سمت شمال غرب به سمت جنوب شرق کوه‌ها کشیده شده، همچنین 4 حوض انبار در محوطه‌های استقراری امروزی بود و 3 بند شناسایی شد که یکی از آن‌ها متروک شده و دو مورد دیگر هنوز استفاده می‌شود.»
او از معادن و کارگاه‌ها و کوره‌ها به‌عنوان دیگر آثار شناسایی شده، نام برد و افزود: «معدن‌ها بیشتر مس است و به‌جز یک مورد، بقیه همگی مورد استفاده مجدد قرار گرفته و هم‌اکنون در حال استخراج هستند.»
به گفته او کوره‌ها در مناطق شمال و شمال شرق شهرستان قرار دارند و یک کارگاه صنعتی متروک تراش سنگ آسیاب هم در غرب قائن شناسایی شد.
قلی‌نژاد افزود: «بناها هم در سه دسته خانه‌ها، آرامگاه‌ها و بناهای مذهبی طبقه‌بندی می‌شدند که پلان رایج کل کشور مثل حیاط مرکزی و ایوان در آن‌ها وجود داشت.»
به گفته این باستان‌شناس بیشترین آثار شناسایی شده این بررسی در مناطق کوهپایه‌ای بودند و بیشترین محوطه‌ها در دشت‌ها قرار دارند که مناطق دشت در شمال شرق و مرکز بیشتر آثار دوره اولیه و میانه اسلامی را در خود جای داده بودند.
او از علل شکل‌گیری این استقرارها به دسترسی به آب، زمین‌های حاصل خیرتر کشاورزی، مراتع و مواد معدنی و طبیعی اشاره کرد و گفت: «اشیای مفرغی به دست آمده شباهت زیادی به اشیا منطقه ترکمنستان و منطقه شرقی قائن دارد که نشان دهنده نوعی ارتباط فرهنگی با مناطق هم‌جوار و مناطق شمال شرق ایران در آن دوران است.»
قلی‌نژاد از جمله راه‌های ارتباطی که از گذشته در این منطقه وجود داشته می‌توان به راه شرق و غرب که قاین را به افغانستان و هرات متصل می‌کند و همچنین مسیری که قاین را به مناطق مرکزی کشور متصل می‌کند اشاره کرد. سومین راه نیز مسیر شمالی – جنوبی است که امروزه بخشی از راه بیرجند مشهد است.
