به گزارش سفرنیوز، بسیاری از تاریخ‌پژوهان، جغرافی‌‌دانان و سفرنامه‌نویسان وقتی از شهر توس یاد می‌کردند، درباره گورستان‌های آن و خفتگان در این گورستان‌ها مطالبی می‌نوشتند، اما هیچ‌یک از مدفن فردوسی سخن نمی‌گفتند. نخستین تاریخ‌نویسی که جملاتی در این باره نگاشت حمدالله مستوفی، تاریخ‌نگار سده هشتم هجری، بود که از مزار فردوسی در توس، آن هم پس از گذشت سیصد و اندی سال از مرگ شاعر، یاد کرد.
بعدها پژوهندگان دیگری کمابیش از آرامگاه فردوسی سخن گفتند، اما هیچ‌یک نگفتند که مزار سخن‌سرای توس دقیقاً کجاست و آن بناها چه شده. در دوره قاجار، گروهی از محققان بر آن شدند که جای دقیق دفن فردوسی را معلوم کنند و بالأخره پس از کاوش بسیار، این محل را درون باغی بزرگ یافتند و بنایی از آجر برای آن ساختند، اما گویا مقدر بود که این بنا هم فراموش شود.
در سال 1301 شمسی، یعنی 16 سال پس از جنبش مشروطه و آگاهی ایرانیان از هویت ملی و میراث فرهنگی، جمعی از فرهنگ‌دوستان که در انجمنی به‌نام انجمن آثار ملی گرد آمده بودند عزم جزم کردند تا بر مزار فردوسی، آرامگاهی باشکوه بسازند که در شأن او باشد.
دو سال بعد، انجمن آثار ملی از مجلس شورای ملی کمک طلبید و مجلس هم قانونی تصویب کرد که مطابق آن دولت موظف بود 20هزار تومان به ساخت آرامگاه اختصاص دهد. پول جمع‌آوری‌شده از مردم هم به حدود 40هزار تومان رسیده بود و در سال 1307، با 60هزار تومان، ساخت آرامگاه فردوسی آغاز شد.
کار دو سال طول کشید و پول انجمن به آخر رسید. بار دیگر مجلس 10هزار تومان کمک کرد و دولت نیز 70هزار تومان گرد آورد، اما پول فقط کافی نبود.
ابتدا باید جای درست گور فردوسی را پیدا می‌کردند. در سال 1305 یک هیئت از طرف انجمن آثار ملی روانه توس شد و پژوهش‌های خود را آغاز کرد. سرانجام پس از پرس‌وجو و مطالعه بسیار، معلوم شد باغی که متعلق به حاج‌میرزا محمد قائم‌التولیه است همان باغ فردوسی است.
در وسط باغ، تختگاهی را به‌طول 6 متر و عرض 5 متر یافتند و وقتی آن را شکافتند، قبر فردوسی نمایان شد. این همان تختگاه آجری بود که در دوره قاجار ساخته بودند. حاج‌میرزا محمد باغ را که 23هزار مترمربع وسعت داشت به انجمن آثار ملی هدیه کرد و کار بنای آرامگاه شروع شد.
ازاین‌رو، طرح کنونی را که کریم طاهرزاده، معمار ایرانی، تهیه کرده بود، ملاک عمل قرار دادند و 20 مهرماه 1313 آرامگاه را افتتاح کردند. البته بهتر است یادآوری کنیم که این مقبره که حالا می‌بینید دقیقاً همان نیست که ساخته شد.
با اینکه در ساخت آرامگاه فردوسی زحمات زیادی کشیده شد، اما بر اثر آزمایش نکردن خاک و محاسبه نکردن دقیق سنگینی بنا که 18 متر ارتفاع داشت و نیز درنتیجه ناآگاهی از آب‌های زیرزمینی، آرامگاه به‌تدریج روبه‌خرابی گذاشت، به‌گونه‌ای‌که 30 سال بعد، یعنی در سال 1342، ناگزیر شدند بنا را به‌کل برچینند و دوباره با حفظ نما و سنگ‌های به‌کاررفته‌درآن ازنو بسازند: این بار محکم‌تر و مقداری هم بزرگ‌تر.
کار ساخت مجدد بنای کنونی چهار سال طول کشید و آرامگاه جدید در اردیبهشت 1347 افتتاح شد. البته در حین بازسازی، باغ و صحن آرامگاه وسعت یافت. درون باغ بناهای جدیدی مانند کتابخانه، رستوران، مهمانسرا و دفاتر کار ساختند. بلوار بزرگی روبه‌روی آرامگاه ساخته شد و سرانجام تندیس فردوسی را در شرق باغ و در وسط حوضی مصفا برافراشتند. این تندیس از سنگ سفید یکپارچه تراشیده شده و خالق آن استاد بزرگ مجسمه‌سازی ایران ابوالحسن صدیقی است.
اکنون آرامگاه فردوسی در توس به محلی دوست‌داشتنی برای علاقه‌مندان به زبان فارسی و دوستداران میراث فرهنگی، تاریخ و تمدن تبدیل شده است و همه‌ساله میلیون‌ها نفر از دوستداران این حکیم برای بازدید از مقبره او و آشنایی هر چه بیشتر با اشعار و آثار این شاعر گران‌قدر راهی توس می‌شوند.
* کارشناس اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان خراسان رضوی و مسئول روابط‌عمومی مجموعه فرهنگی‌تاریخی توس
